Viêm dây thần kinh thị giác là gì? Các nghiên cứu khoa học

Tóm tắt tổng quan

Viêm dây thần kinh thị giác (optic neuritis) là tình trạng viêm cấp tính của dây thần kinh thị giác, thường liên quan đến các bệnh tự miễn như đa xơ cứng (MS) và Neuromyelitis optica (NMO). Tổn thương chủ yếu xảy ra ở lớp myelin bao phủ sợi trục của tế bào hạch võng mạc, dẫn đến giảm tốc độ và hiệu suất dẫn truyền tín hiệu thị giác từ mắt lên não (PubMed Central).

Triệu chứng lâm sàng chính bao gồm giảm thị lực đột ngột, thường chỉ xuất hiện ở một bên mắt, kèm theo đau nhãn cầu khi vận nhãn. Thời gian khởi phát triệu chứng thường kéo dài từ vài giờ đến vài ngày, với mức độ giảm thị lực có thể từ nhẹ đến nặng, đôi khi dẫn đến mất thị giác tạm thời. Viêm dây thần kinh thị giác cũng có thể gây khó khăn trong nhận biết màu sắc và thu hẹp thị trường nhìn.

Giải phẫu và chức năng

Dây thần kinh thị giác là cấu trúc gồm khoảng 1,2 triệu sợi trục (axons) của tế bào hạch võng mạc, dẫn truyền thông tin hình ảnh từ võng mạc lên vùng vỏ não thị giác. Mỗi sợi trục được bao bọc bởi lớp myelin do tế bào oligodendrocyte trong hệ thần kinh trung ương sản xuất, giúp tăng tốc độ dẫn truyền và bảo vệ sợi trục khỏi các tổn thương cơ học.

Toàn bộ dây thần kinh thị giác được chia làm bốn đoạn: nội nhãn (intraocular), nội nhãn-cầu (intraorbital), tại eo thị giác (intracanalicular) và trong sọ (intracranial). Myelin bị phá hủy trong giai đoạn viêm gây suy giảm dẫn truyền điện thế hoạt động, biểu hiện qua độ trễ tín hiệu và giảm biên độ đáp ứng (đo trên điện thế gợi thị giác – VEP).

Chức năng thị giác bao gồm hai thành phần chính: độ nhạy tương phản (contrast sensitivity) và khả năng nhận biết màu (color vision). Tổn thương myelin làm giảm độ nhạy tương phản, khiến bệnh nhân khó nhận biết vật tối trên nền sáng, và thường gặp rối loạn thị lực màu (dyschromatopsia). Khả năng điều tiết ánh sáng cũng bị ảnh hưởng, dẫn đến thiếu điều tiết phù hợp khi thay đổi cường độ sáng.

Dịch tễ học

Tỷ lệ mắc viêm dây thần kinh thị giác ước tính 1–5 trường hợp trên 100.000 dân mỗi năm, phổ biến nhất ở nhóm tuổi 20–40 và có xu hướng gặp ở phụ nữ hơn nam giới với tỷ lệ khoảng 3:1 (American Academy of Ophthalmology). Vùng địa lý có tỷ lệ MS cao thường đi kèm với tỷ lệ viêm dây thần kinh thị giác cao hơn.

Khoảng 15–20% bệnh nhân MS khởi phát bằng đợt viêm dây thần kinh thị giác đầu tiên, trong khi khoảng 50% bệnh nhân viêm dây thần kinh thị giác cấp sẽ phát triển MS trong vòng 15 năm nếu có tổn thương trắng trên MRI não. Yếu tố nguy cơ bao gồm tiền sử gia đình mắc MS hoặc các bệnh tự miễn khác, nhiễm virus Epstein–Barr và mức vitamin D thấp.

• Tuổi khởi phát: 20–40 tuổi
• Giới tính: nữ chiếm 60–75%
• Tiền sử bệnh lý tự miễn: MS, NMO
• Yếu tố môi trường: địa lý ôn đới, thiếu vitamin D

Cơ chế bệnh sinh

Viêm dây thần kinh thị giác là bệnh tự miễn, trong đó tế bào T CD4⁺ và CD8⁺ thâm nhiễm vào mô thần kinh qua hàng rào máu–não, nhận diện nhầm kháng nguyên myelin (MBP, MOG) và tấn công lớp vỏ myelin. Quá trình này kích hoạt đại thực bào và tế bào microglia, giải phóng cytokin tiền viêm như TNF-α, IFN-γ và các gốc tự do (ROS), gây tổn thương myelin và sợi trục.

Các giai đoạn tổn thương bao gồm:

1. Thẩm nhập lympho qua mạch máu và phá vỡ hàng rào máu–não.
2. Giải phóng cytokin và hóa chất viêm phá hủy myelin.
3. Hoạt hóa microglia và đại thực bào thực bào mảnh vụn myelin.
4. Tái tạo myelin không hoàn toàn, để lại sẹo (gliosis) và teo sợi trục.

Yếu tố	Vai trò	Hậu quả
Tế bào T CD4+	Khởi phát phản ứng miễn dịch	Phá hủy myelin
Cytokin TNF-α, IFN-γ	Kích hoạt viêm	Tổn thương tế bào thần kinh
Microglia	Thực bào mảnh vụn	Sẹo gliosis
Oligodendrocyte	Tái tạo myelin	Tái tạo không hoàn hảo